معرفی صنایع دستی ایران و کشورها به منظور آشنایی و خرید و فروش



ظروف کاربردی
 قاب و قدح، کاسه و بشقاب، کشک‌ساب، ظروف 
ماستخوری )دهتایی(، پیالة ماستبندی، تغار 
و تغارچه، کاسة آبگوشتخوری )ششتایی(، 
کاسة کوچک‌تر از آبگوشتخوری )هشتتایی یا 
پنجسیری(، دوری، پارچ و لیوان، فنجان و گلدان 
)شیخی و آشوری، 1387 :49.)
گاهی روی این ظروف سفالی مدور، برحسب نیاز 
پایه، دسته یا لوله نصب میشود که برای انجام این 
کار باید سفال در حالت نیمه خشک و چرمینه باشد.


سفال رسی
این نوع سفال قرمز است و قدمتی کمتر از سفال بدل 
چینی دارد. مادة اولیة این سفال خاک رس است که 
از رسوبات سیالبها و بندسارها یا بهصورت معدنی 
تهیه میشود. خاکهای جمعشده حاصل از باران 
در بندها و بندسارها بهترتیب از ریگ، ماسه، ماسة 
نرم، خاک رس درشت، خاک رس نرم و خاک رس 
نرمتر تشکیل شده است. خاکهای رس معدنی نیز 
از منطقهای بهنام کوثر بهدست میآیند. این خاکها 
درمقایسه با خاک بندها چسبندگی کمتری دارند. 
برای چسبندگی بیشتر ذرات خاک از موادی مانند 
شن، ماسه، کاه، شاموت )پودر سفال پختهشده( و . 
استفاده میشود )محجوبی، 1391الف(.


سفال بدل چینی
بدل چینی نوعی سفال با گل سفید است که 
چینیسازها در گذشته برای ساخت ظروف بدل 
چینی از آن استفاده میکردند. مواد اولیة این نوع 
سفالها سیلیس یا سنگ چخماق، بنتونیت یا گل 
سرشور و کالن است. سنگ چخماق و کالن از معادن 
اطراف گناباد بهدست میآیند. پس از تهیة سنگ 
چخماق، آن را با پتک میکوبند تا به اندازههای 
کوچک و بهاصطالح کشمشنخودی تبدیل شود. 
سپس خوردهسنگها را با آب در سوراخ وسط 
دستاس )آسیاب دستی بزرگ با سنگهای سخت 
گرانیتی بهنام ترس که 200 تا300 کیلو وزن 
دارند( میریزند و با دست میچرخانند تا پودر شود 
)محجوبی، 1391الف(.
در مرحلة بعد، پودرها را در مخزنی جمع و با 
آب مخلوط میکنند و دوغاب حاصل را به حال 
خود میگذارند تا آب آن تبخیر شود. سپس گل 
سفتشده را چونه میکنند و بعد از خشک شدن 
آن را میکوبند و الک میکنند. پودر بهدستآمده را 
به اندازة 20 درصد با گل سرشور مخلوط میکنند 
)خانیکی، 1375 :50 .)گل سرشور را برای چسبندگی 
بهتر گل استفاده میکنند. در بعضی موارد نیز برای 
لعابپذیری مرغوبتر، چسبندگی بیشتر و جلوگیری 
از ترک خوردن گل، از ماسه یا ذرات کاه و علوفه 
به میزان 5 تا 10 درصد استفاده میکنند. در حال 
حاضر، این روش بهدلیل سختی کار منقرض شده 
است )محجوبی، 1391الف(.


سفال ایران
سفال یکی از مهمترین ساختههای هنری بشر است 
که ساخت آن در دورههای مختلف سابقهای طوالنی 
دارد. سفالگری فرهنگ، مذهب، تفکر و هنر ملتها 
را نشان میدهد؛ درحالی که آثار هنری دیگر، مانند 
نساجی و فکاری، بهدلیل فاسد شدن یا استفادة 
مجدد این امکان را ندارند. در سرزمین ایران نیز به دلیل موقعیت خاص جغرافیایی، سفالینه های ارزشمندی بهدست آمده که قدمت کهنترین آنها 
که در گنجدرة استان کرمانشاه کشف شدهاند، 
به هزارة هشتم ق.م میرسد. بعد از سفالینههای 
گنجدره، سفالینههای سیلک و شوش قدیمیترین 
آثار سفالی کشفشده در ایران بهشمار میروند که 
قدمتی چهار تا شش هزارسال دارند. سفالهای این 
دوره بهدلیل دستساز بودن تقارن ندارند، بهدلیل 
ً کنترل نشدن دمای کوره کامال یک‌رنگ نیستند و 
بهدلیل دمای پخت کم مغزشان خاکستری مایل به 
سیاه باقی مانده است. نقوش سفالینههای این دوره 
هندسی هستند و بهرنگ قرمز روی بدنة سفالها 
نقش شدهاند. در هزارة چهارم ق.م، با اختراع چرخ 
سفالگری تحول عظیمی در این هنر رخ داد. سفالها 
دارای تقارن و شکلها و تزئینات روی آنها متنوع 
شدند. تپة قبرستان دشت قزوین از مهمترین 
مناطق سفالگری با چرخ است و آثار کشفشده در 
این منطقه شباهت زیادی با آثار سفالین تپهحصار 
دامغان و تپهسیلک کاشان دارند )کیانی، 1357 :
3 .)در هزارة دوم ق.م، در استفاده از رنگ ظروف 
تنوع بیشتری ایجاد شد و ساخت سفالهایی بهشکل 
انسان و حیوان که کارکردی مذهبی داشتند، رواج 
یافت. در دورة مادها، به استفاده از لعاب توجه شد؛ 
بهطوری که در عصر هخامنشی، از لعاب برای پوشش 
ظروف و آجر استفاده شد و آجرهای لعابدیده با 
نقوش انسانی و حیوانی مختلف برای تزئین دیوار 
کاخها بهکار رفتند. از دورة ساسانی به بعد، بهدلیل 
رشد چشمگیر فکاری و همپای آن مرصعکاری، از 
رواج سفالگری کاسته شد و در دورة اسالمی، دوباره 
این هنر رواج یافت. تنها ویژگی مهم سفال در این 
دوره استفاده از لعاب قلیایی روی ظروف است.
با سلطة ارتش اسالم و منع استفاده از ظروف 
زرین، سفالگری که در ادواری درحال نابودی بود، 
دوباره قوت گرفت. سفالگران که از سبک و سنتهای 
هنری قبل از اسالم پیروی میکردند، کمکم با آشنایی  با سفالسازی خاور دور و چین، تغییراتی 
در هنر خود ایجاد نمودند. ابداعات انجامشده توسط 
سفالگران درزمینة نقشاندازی روی لعاب، میناکاری 
روی لعاب، لعاب متالیک )لعابکاری ف آذین( و 
استفاده از لعابهای الجورد و قلع، نشانة پیشرفت و 
توانایی آنها است. بهتدریج مراکز سفالگری متعددی 
در بیشتر شهرهای ایران و سفالینههای گوناگونی با 
سبک خاص در هر دوره ساخته شد که سفالینههای 
مند گناباد در دورة قاجار از مشهورترین آنها بهشمار 
میرود



سفال یکی از کهن ترین ساخته های دست بشر است 
که از قدیمترین ایام تا اکنون بهکار میرود. نقش و 
اهمیت سفال بر هیچ کس پوشیده نیست. با اینکه 
امروزه سفالگری و کارگاههای این هنر مردمی در 
غبار زمان و زندگی صنعتی رنگ باختهاند، همواره 
سفال اهمیت علمی و تاریخی و تحوالتی را که نشانة 
رشد و شکوفایی فرهنگها و تمدنهای مختلف 
است، خواهد داشت.
سفالگری هنری قدیمی و جهانی است که 
میگویند ملتهای کشاورز آن را ابداع کردهاند 
)زمانی، 1351 :1 .)سفالها ابتدا ساده بودند و با 
دست ساخته میشدند؛ اما کمکم با اختراع چرخ 
سفالگری و پخت سفال در کوره، هنر سفالگری 
پیشرفت کرد. ظروف سفالی منقوش موجود در 
ایران نشان میدهند که مردم در دورة پیش از 
تاریخ ایران نیز به این هنر توجه میکردند. فن لعاب 
دادن سفالها نیز که به حدود سههزارسال قبل از 
ً از بین النهرین به ایران 
 منسوب شده و احتماال
رسیده، باعث شکوفایی بیشتر این هنر شده است. در 
دوران هخامنشی و ساسانی، بهدلیل استفادة بیشتر 
ً
از ظروف زرین و سیمین، سفالسازی در ایران تقریبا
منسوخ و در دورة اسالمی، از نو رایج شد و بیشازپیش 
مورد توجه قرار گرفت. با گذشت زمان و گسترش 
زندگی، سفالگری هم تکامل یافت. هنرمندان سفالگر 
بر ظرفهای گلی نقشونگار کشیدند و آنها را با 
رنگهای گوناگونی آراستند.
اکنون در بیشتر نقاط ایران، ازجمله اللجین 
همدان، میبد یزد، شهررضای اصفهان، زنوز 
آذربایجان، کلپورگان سیستان و بلوچستان، جویبار 
مازندران، سیاهکل گیالن و مند گناباد، ظروف 
سفالی تهیه میشود. در این مقاله، سفال مند گناباد 
را بررسی میکنیم. از اوایل قرن 12ه.ق، نوعی سفال 
جدید با ویژگیهای خاص در گناباد ظاهر شد که در 
کارگاههای متعدد روستای مند ساخته میشود.
سفال مند گناباد از خاصترین سفالینههای 
کشور است که اصالت فرهنگی و تمدن کهن خراسان 
را نشان میدهد؛ با این حال، نام این سفال بهدلیل 
مشکالت مربوط به سفالگران و بیتوجهی به جایگاه 
این هنر ارزشمند، در فهرست رشتههای در معرض 
خطر منسوخ شدن قرار گرفته است. تاکنون، کتابی 
درمورد سفال مند نوشته نشده و فقط تعداد اندکی 
مقاله منتشر شده است. دلیل اصلی انتخاب موضوع 
این مقاله نیز نقش و اهمیت سفال مند و توجه کردن 
به آن بهعنوان ارزش هنری است. هدف مقاله حاضر 
بررسی سفالگری در مند گناباد و پاسخ دادن به 
سؤاالت زیر است:
1 .از چه مواد اولیه و تکنیکی در سفالگری مند 
استفاده میشود؟
2 .رنگ و لعاب‌کاری در سفالگری مند چگونه 
است؟
3 .نقوش بهکاررفته در سفالهای مند چگونه 
هستند؟

 



سفالگری در گناباد که حداقل پیشینهای سههزارساله دارد، با مراکز همعصر خود از شیوهای یکسان پیروی 
میکرد. سفال مند با مصالح و تزئینات متفاوت، بهعنوان پدیدهای نوظهور از اواخر قرن یازدهم هجری در مند 
رایج شد. این سفال که با سفال میبد یزد و شهررضای اصفهان شباهت زیادی دارد، درطول زمان از محیط 
نیز تأثیر پذیرفته است. سفال مند بهدلیل داشتن نقشمایه های سنتی و رنگهای گرم و شاد، همواره جذاب 
و در مجامع هنری مطرح است. 
مواد اولیه و تکنیک سفالگری مند، چگونگی رنگ و لعاب‌کاری سفالهای مند و نقوش به کاررفته در آنها را 
بررسی میکنیم.


آخرین ارسال ها

آخرین جستجو ها